Tháng 2/1943, Đảng ta đã ban hành Đề cương về v??n hóa Việt Nam (Đề cương) do đồng chí Tổng Bí Thư Trường Chinh soạn thảo và được thông qua tại Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương Đảng họp tại Võng La (Đông Anh, Phúc Yên). Đây được coi là bản tuyên ngôn, là cương lĩnh đầu tiên của Đảng Cộng sản Việt Nam về v??n hóa, có vai trò; đ??nh hướng cho nhận thức và phương châm hoạt động v??n hóa, văn nghệ của toàn Đảng, toàn dân, là ngọn đèn soi rọi cho nền v??n hóa Việt Nam hiện đại.
Bối cảnh lịch sử
Đề cương v??n hóa Việt Nam ra đời trong bối cảnh tình hình kinh tế, chính trị, v??n hóa - xã hội rất rối ren, Chiến tranh thế giới lần thứ hai đang đi gần tới kết thúc, Nhật xâm chiếm Đông Dương, chế độ phát xít được thiết lập, và đất nước bước vào thời kỳ tiền khởi nghĩa. Cách mạng Việt Nam lúc này không những đứng trước tình thế vô cùng gay go, căng thẳng mà còn phải đương đầu với những thủ đoạn thâm độc của phát xít Nhật, Pháp hòng trói buộc v??n hóa, thậm chí giết chết tiền đồ của nền v??n hóa dân tộc ta. Một bộ phận tầng lớp trí thức “đêm trước cách mạng” tỏ ra chán nản, bi quan, thờ ơ với thời cuộc, số khác hoang mang, mất phương hướng, thiếu ngọn đèn dẫn lối về tư tưởng. Cách mạng Việt Nam do Đảng lãnh đạo bước vào thời kỳ tiền khởi nghĩa là một tất yếu chính trị. Tuy nhiên, trong bối cảnh lúc bấy giờ, trước hết cần phải có một sự thay đổi mang tính đột phá, định hướng về tư tưởng v??n hóa. Đề cương ra đời đáp ứng yêu cầu đó của lịch sử.
Thời kỳ bấy giờ, tình hình kinh tế, chính trị, tư tưởng, v??n hóa - xã hội ở Việt Nam rất phức tạp, mâu thuẫn giai cấp và dân tộc ngày càng sâu sắc thêm. Nhân dân ta nói chung, trí thức, văn nghệ sĩ, học sinh, sinh viên yêu nước nói riêng đã; đ??ng lên ??ấu tranh chống lại phát xít Nhật và thực dân Pháp, đòi lại quyền tự do, độc lập cho dân tộc. Tuy nhiên, Nhật và Pháp đã cấu kết với bè lũ tay sai, dùng các thủ đoạn dã man, tàn ác, kể cả thủ đoạn “trói buộc vǎn hoá và giết chết vǎn hoá Việt Nam” đ?? thực hiện mưu đồ xâm lược của chúng.
Trong bối cảnh ấy, Đảng ta và Bác Hồ kính yêu đã quyết định triệu tập Hội nghị Thường vụ Trung ương Đảng từ ngày 25 đến 28/2/1943 để bàn biện pháp đối phó với tình hình, quyết tâm đẩy mạnh phong trào ??ấu tranh cách mạng trong cả nước, tiến tới chặn đứng và đập tan âm mưu, thủ đoạn xâm lược của phát xít Nhật và thực dân Pháp.
Thời kỳ bấy giờ, tình hình kinh tế, chính trị, tư tưởng, v??n hóa - xã hội ở Việt Nam rất phức tạp, mâu thuẫn giai cấp và dân tộc ngày càng sâu sắc thêm. Nhân dân ta nói chung, trí thức, văn nghệ sĩ, học sinh, sinh viên yêu nước nói riêng đã; đ??ng lên ??ấu tranh chống lại phát xít Nhật và thực dân Pháp, đòi lại quyền tự do, độc lập cho dân tộc. Tuy nhiên, Nhật và Pháp đã cấu kết với bè lũ tay sai, dùng các thủ đoạn dã man, tàn ác, kể cả thủ đoạn “trói buộc vǎn hoá và giết chết vǎn hoá Việt Nam” đ?? thực hiện mưu đồ xâm lược của chúng.
Trong bối cảnh ấy, Đảng ta và Bác Hồ kính yêu đã quyết định triệu tập Hội nghị Thường vụ Trung ương Đảng từ ngày 25 đến 28/2/1943 để bàn biện pháp đối phó với tình hình, quyết tâm đẩy mạnh phong trào ??ấu tranh cách mạng trong cả nước, tiến tới chặn đứng và đập tan âm mưu, thủ đoạn xâm lược của phát xít Nhật và thực dân Pháp.
Đảng ta nhận định, trong lúc này, Đảng cần phải có các tổ chức và; đ??i ngũ cán bộ chuyên môn hoạt động về văn hoá, văn nghệ để gây dựng và thúc đẩy phong trào văn hoá tiến bộ, văn hoá cứu quốc nhằm chống lại v??n hóa phong kiến bảo thủ, lạc hậu... Vì vậy, tại Hội nghị Thường vụ Trung ương, Đảng ta khẳng định rõ; đ??i với vấn đề vǎn hoá và được ghi trong Đề cương v??n hóa Việt Nam công bố năm 1943, Đề cương ra đời đáp ứng yêu cầu đó của lịch sử.
Ý nghĩa lịch sử
Ðề cương V??n hóa Việt Nam năm 1943 do đồng chí Trường Chinh, Tổng Bí thư Ðảng soạn thảo là văn kiện có giá trị vô cùng to lớn và ý nghĩa lịch sử sâu sắc của Ðảng ta, được coi là Tuyên ngôn của Ðảng về một nền v??n hóa dân tộc, khoa học, đại chúng mà chúng ta xây dựng.
Trong bối cảnh xã hội Việt Nam lúc đó, "v??n hóa nửa phong kiến, nửa tư sản và hoàn toàn có tính cách thuộc địa" đang thống trị, sự ra đời của Ðề cương V??n hóa Việt Nam là ngọn đuốc soi đường và; đ??nh hướng tư tưởng, nhận thức, phương châm hoạt động v??n hóa cho toàn Ðảng, toàn dân trong cuộc ??ấu tranh giành độc lập tự do cho Tổ quốc, tiến lên xây dựng chế độ mới, nền v??n hóa mới. Ðề cương V??n hóa năm 1943 đã cổ vũ, lôi cuốn đông đảo những người yêu nước, những người hoạt động v??n hóa yêu nước vào Hội V??n hóa cứu quốc, thành viên của Mặt trận Việt Minh.
Ðảng ta khẳng định: "Những phương pháp cải cách v??n hóa đề ra bấy giờ chỉ là dọn đường cho cuộc cách mạng triệt để mai sau", tức là chuẩn bị cho "cách mạng chính trị thành công". Ðề cương khẳng định: "cách mạng v??n hóa muốn hoàn thành phải do Ðảng Cộng sản Ðông Dương lãnh đạo".
Nội dung Đề cương v??n hóa 1943
Đề cương về v??n hóa Việt Nam năm 1943 có kết cấu gồm 05 phần: Phần (I): “Cách đặt vấn đề”; phần (II): “Lịch sử và tính chất v??n hóa Việt Nam”; phần (III): “Nguy cơ của v??n hóa Việt Nam dưới ách phát xít Nhật, Pháp”; phần (IV): “Vấn đề cách mạng v??n hóa Việt Nam” và phần (V): “Nhiệm vụ cần kíp của những nhà v??n hóa Mácxít Đông Dương và nhất là của những nhà v??n hóa Mácxít Việt Nam”.
Nội dung cơ bản của Đề cương thể hiện các quan điểm chỉ đạo, mục tiêu, phương châm, nguyên tắc của nền v??n hóa dân tộc.
Thứ nhất, xác định rõ nội dung, phạm vi, vị trí, vai trò của v??n hóa trong cách mạng giải phóng dân tộc và cách mạng xã hội chủ nghĩa. Đề cương nêu rõ: v??n hóa bao gồm cả tư tưởng, học thuật, nghệ thuật; quan hệ giữa v??n hóa và kinh tế, chính trị; mặt trận v??n hóa là một trong ba mặt trận (kinh tế, chính trị, v??n hóa) ở đó người cộng sản phải hoạt động, không phải chỉ làm cách mạng chính trị mà còn phải làm cách mạng v??n hóa nữa. Đồng thời, có lãnh đạo được phong trào v??n hóa Đảng mới ảnh hưởng được dư luận, việc tuyên truyền của Đảng mới có hiệu quả.
Thứ hai, cách mạng v??n hóa muốn hoàn thành phải do Đảng lãnh đạo. Trên cơ sở chỉ rõ tính chất v??n hóa Việt Nam trong quá khứ và hiện tại (1943), chỉ rõ những nguy cơ của v??n hóa Việt Nam dưới ách thống trị của Nhật - Pháp; những thủ đoạn của Nhật - Pháp trói buộc và giết chết v??n hóa Việt Nam; dự kiến về tiền đồ v??n hóa Việt Nam. Đề cương khẳng định cách mạng nhất định thắng lợi, v??n hóa Việt Nam sẽ cởi được xiềng xích, đuổi kịp v??n hóa mới, tiến bộ trên thế giới. Muốn vậy, phải làm cách mạng về v??n hóa, “cách mạng vǎn hóa muốn hoàn thành phải do Đảng Cộng sản Đông Dương lãnh đạo”.
Thứ ba, để thực hiện cuộc cách mạng v??n hóa ở nước ta phải nắm vững “ba nguyên tắc vận động”, đó là: Dân tộc hóa, đại chúng hóa và khoa học hóa. Ba nguyên tắc đã trở thành phương châm, mục tiêu hành động, là quan điểm xuyên suốt trong quá trình cách mạng và xây dựng nền v??n hóa mới. Trong đó: Dân tộc hóa là chống mọi ảnh hưởng nô dịch và thuộc địa, làm cho v??n hóa trực tiếp phục vụ sự nghiệp giải phóng dân tộc, làm cho trí thức có lòng tự hào, dũng cảm đứng lên nhận trách nhiệm của mình trong sự nghiệp giải phóng dân tộc, xây dựng và phát triển nền v??n hóa mới Việt Nam; Khoa học hóa là tạo điều kiện cho nền v??n hóa dân chủ mới nhanh chóng thoát khỏi sự kìm hãm ấy, nhằm phát triển về mọi mặt trên cơ sở khoa học, lấy chủ nghĩa Mác – Lênin làm kim chỉ nam hướng dẫn mọi suy nghĩ, hành động; chống lại tất cả những cái cũ kĩ, lạc hậu, dị đoan; Đại chúng hóa là v??n hóa của Nhân dân, phục vụ Nhân dân, làm cho mọi người biết đọc, biết viết, biết thưởng thức và tham gia sáng tạo nghệ thuật và dần dần chiếm lĩnh các giá trị tinh thần mà dân tộc và loài người tạo ra; chống mọi chủ trương hành động làm cho vǎn hóa phản lại đông đảo quần chúng hoặc xa đông đảo quần chúng.
Đảng ta cũng khẳng định: “Muốn cho ba nguyên tắc trên đây thắng, phải kịch liệt chống những xu hướng vǎn hóa bảo thủ, chiết trung, lập dị, bi quan, thần bí, duy tâm...”. Có thể thấy, ba nguyên tắc trên là sự trả lời đúng đắn và kịp thời cho các nhu cầu cấp thiết nổi lên trong một thời điểm trọng đại của lịch sử. Dân tộc, khoa học, đại chúng đã khẩu hiệu, trở thành tính chất, đặc trưng của nền v??n hóa Việt Nam - một nền v??n hóa thấm đẫm tinh thần dân tộc, giàu bản sắc do Nhân dân sáng tạo với khát vọng không ngừng vươn đến Chân - Thiện - Mỹ, hướng đến tiến bộ, văn minh.
Thứ tư, để đặt nền móng và; đ??nh hướng xây dựng một nền v??n hóa cách mạng mới, cần kết hợp chặt chẽ, nhuần nhuyễn hai nhiệm vụ “xây” và “chống”. Đề cương nhấn mạnh nhiệm vụ cần kíp của những nhà v??n hóa Mácxít là phải chống lại v??n hóa phátxít, phong kiến, thoái bộ, nô dịch, ngu dân, phỉnh dân; phát huy v??n hóa dân chủ, cải cách chữ quốc ngữ…
Có thể khẳng định, Đề cương về v??n hóa năm 1943 là văn kiện đặt nền móng, mở đường cho việc xây dựng lý luận v??n hóa cách mạng ở Việt Nam, là ngọn cờ tập hợp, cổ vũ giới trí thức, văn nghệ sĩ nước nhà hăng hái tham gia sự nghiệp cách mạng do Đảng ta lãnh đạo.
Tính thuyết phục và chiến ??ấu cao của các quan điểm, tư tưởng chỉ đạo, hướng dẫn tổ chức hành động của Đề cương v??n hóa đã thức tỉnh những trí thức văn nghệ sĩ đang bi quan, dao động, mất phương hướng nay thấy được: Muốn giải phóng mình thì phải tự nguyện dấn thân vào con đường giải phóng dân tộc, trí thức văn nghệ sĩ phải là chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng - v??n hóa trong cách mạng giải phóng dân tộc. Văn kiện lịch sử này thực sự đã trở thành ngọn cờ tập hợp, tổ chức và cổ vũ hành động đội ngũ trí thức, văn nghệ sĩ cả nước vào cuộc chiến ??ấu phá vỡ xiềng xích của v??n hóa phát xít, thực dân, phát huy mạnh mẽ sức mạnh v??n hóa tinh thần của toàn dân tộc cho thắng lợi của cuộc cách mạng tháng 8/1945.
Nội dung cơ bản của Đề cương thể hiện các quan điểm chỉ đạo, mục tiêu, phương châm, nguyên tắc của nền v??n hóa dân tộc.
Thứ nhất, xác định rõ nội dung, phạm vi, vị trí, vai trò của v??n hóa trong cách mạng giải phóng dân tộc và cách mạng xã hội chủ nghĩa. Đề cương nêu rõ: v??n hóa bao gồm cả tư tưởng, học thuật, nghệ thuật; quan hệ giữa v??n hóa và kinh tế, chính trị; mặt trận v??n hóa là một trong ba mặt trận (kinh tế, chính trị, v??n hóa) ở đó người cộng sản phải hoạt động, không phải chỉ làm cách mạng chính trị mà còn phải làm cách mạng v??n hóa nữa. Đồng thời, có lãnh đạo được phong trào v??n hóa Đảng mới ảnh hưởng được dư luận, việc tuyên truyền của Đảng mới có hiệu quả.
Thứ hai, cách mạng v??n hóa muốn hoàn thành phải do Đảng lãnh đạo. Trên cơ sở chỉ rõ tính chất v??n hóa Việt Nam trong quá khứ và hiện tại (1943), chỉ rõ những nguy cơ của v??n hóa Việt Nam dưới ách thống trị của Nhật - Pháp; những thủ đoạn của Nhật - Pháp trói buộc và giết chết v??n hóa Việt Nam; dự kiến về tiền đồ v??n hóa Việt Nam. Đề cương khẳng định cách mạng nhất định thắng lợi, v??n hóa Việt Nam sẽ cởi được xiềng xích, đuổi kịp v??n hóa mới, tiến bộ trên thế giới. Muốn vậy, phải làm cách mạng về v??n hóa, “cách mạng vǎn hóa muốn hoàn thành phải do Đảng Cộng sản Đông Dương lãnh đạo”.
Thứ ba, để thực hiện cuộc cách mạng v??n hóa ở nước ta phải nắm vững “ba nguyên tắc vận động”, đó là: Dân tộc hóa, đại chúng hóa và khoa học hóa. Ba nguyên tắc đã trở thành phương châm, mục tiêu hành động, là quan điểm xuyên suốt trong quá trình cách mạng và xây dựng nền v??n hóa mới. Trong đó: Dân tộc hóa là chống mọi ảnh hưởng nô dịch và thuộc địa, làm cho v??n hóa trực tiếp phục vụ sự nghiệp giải phóng dân tộc, làm cho trí thức có lòng tự hào, dũng cảm đứng lên nhận trách nhiệm của mình trong sự nghiệp giải phóng dân tộc, xây dựng và phát triển nền v??n hóa mới Việt Nam; Khoa học hóa là tạo điều kiện cho nền v??n hóa dân chủ mới nhanh chóng thoát khỏi sự kìm hãm ấy, nhằm phát triển về mọi mặt trên cơ sở khoa học, lấy chủ nghĩa Mác – Lênin làm kim chỉ nam hướng dẫn mọi suy nghĩ, hành động; chống lại tất cả những cái cũ kĩ, lạc hậu, dị đoan; Đại chúng hóa là v??n hóa của Nhân dân, phục vụ Nhân dân, làm cho mọi người biết đọc, biết viết, biết thưởng thức và tham gia sáng tạo nghệ thuật và dần dần chiếm lĩnh các giá trị tinh thần mà dân tộc và loài người tạo ra; chống mọi chủ trương hành động làm cho vǎn hóa phản lại đông đảo quần chúng hoặc xa đông đảo quần chúng.
Đảng ta cũng khẳng định: “Muốn cho ba nguyên tắc trên đây thắng, phải kịch liệt chống những xu hướng vǎn hóa bảo thủ, chiết trung, lập dị, bi quan, thần bí, duy tâm...”. Có thể thấy, ba nguyên tắc trên là sự trả lời đúng đắn và kịp thời cho các nhu cầu cấp thiết nổi lên trong một thời điểm trọng đại của lịch sử. Dân tộc, khoa học, đại chúng đã khẩu hiệu, trở thành tính chất, đặc trưng của nền v??n hóa Việt Nam - một nền v??n hóa thấm đẫm tinh thần dân tộc, giàu bản sắc do Nhân dân sáng tạo với khát vọng không ngừng vươn đến Chân - Thiện - Mỹ, hướng đến tiến bộ, văn minh.
Thứ tư, để đặt nền móng và; đ??nh hướng xây dựng một nền v??n hóa cách mạng mới, cần kết hợp chặt chẽ, nhuần nhuyễn hai nhiệm vụ “xây” và “chống”. Đề cương nhấn mạnh nhiệm vụ cần kíp của những nhà v??n hóa Mácxít là phải chống lại v??n hóa phátxít, phong kiến, thoái bộ, nô dịch, ngu dân, phỉnh dân; phát huy v??n hóa dân chủ, cải cách chữ quốc ngữ…
Có thể khẳng định, Đề cương về v??n hóa năm 1943 là văn kiện đặt nền móng, mở đường cho việc xây dựng lý luận v??n hóa cách mạng ở Việt Nam, là ngọn cờ tập hợp, cổ vũ giới trí thức, văn nghệ sĩ nước nhà hăng hái tham gia sự nghiệp cách mạng do Đảng ta lãnh đạo.
Tính thuyết phục và chiến ??ấu cao của các quan điểm, tư tưởng chỉ đạo, hướng dẫn tổ chức hành động của Đề cương v??n hóa đã thức tỉnh những trí thức văn nghệ sĩ đang bi quan, dao động, mất phương hướng nay thấy được: Muốn giải phóng mình thì phải tự nguyện dấn thân vào con đường giải phóng dân tộc, trí thức văn nghệ sĩ phải là chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng - v??n hóa trong cách mạng giải phóng dân tộc. Văn kiện lịch sử này thực sự đã trở thành ngọn cờ tập hợp, tổ chức và cổ vũ hành động đội ngũ trí thức, văn nghệ sĩ cả nước vào cuộc chiến ??ấu phá vỡ xiềng xích của v??n hóa phát xít, thực dân, phát huy mạnh mẽ sức mạnh v??n hóa tinh thần của toàn dân tộc cho thắng lợi của cuộc cách mạng tháng 8/1945.
Năm 1981, trong bài Diễn văn kỷ niệm kỷ niệm lần thứ 40 Đề cương về v??n hóa Việt Nam, đồng chí Trường Chinh, Chủ tịch Hội đồng Nhà nước đánh giá: “Đề cương về v??n hóa Việt Nam không dài, có nhiều hạn chế, vì trong hoàn cảnh bí mật, Trung ương chưa đủ điều kiện nghiên cứu sâu các vấn đề liên quan đến cách mạng v??n hóa Việt Nam … Nhưng Đề cương về v??n hóa đã thâu tóm được những vấn đề cơ bản của v??n hóa Việt Nam dưới ánh sáng của chủ nghĩa Mác - Lênin, trong điều kiện lúc đó của cách mạng Việt Nam”. Đề cương không chỉ có giá trị trong chỉ đạo hoạt động v??n hóa - xã hội mà còn có ý nghĩa đối với việc xây dựng, hoàn thiện lý luận về nền v??n hóa Việt Nam “tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”. |
Với những nội dung được trình bày trong Đề cương về v??n hóa Việt Nam 1943 cùng sức mạnh v??n hóa tinh thần được tạo ra trong cuộc vận động v??n hóa từ tháng 2/1943 đã góp phần xứng đáng vào thắng lợi vĩ đại của cuộc cách mạng tháng 8, lập nên nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, Nhà nước công nông đầu tiên ở Đông Nam Á, chúng ta hoàn toàn có thể khẳng định rằng: Đề cương về v??n hóa Việt Nam 1943 là cương lĩnh đầu tiên của Đảng ta về v??n hóa./.
Triệu Văn Lượng
Trường Chính trị Hoàng Đình Giong, tỉnh Cao Bằng
Trường Chính trị Hoàng Đình Giong, tỉnh Cao Bằng
Cổng giải trí Thành phố điện tử